پیش درآمد یکی از فرم‌های مهم و منحصر به فرد در موسیقی سنتی ایران است. این فرم که در اواسط دوره قاجار به وجود آمده، به عنوان مقدمه‌ای برای اجرای قطعات اصلی موسیقی در کنسرت‌ها استفاده می‌شود. پیش درآمد، قطعه‌ای ضربی است که نوازندگان قبل از شروع به اجرای دستگاه یا آواز اصلی اجرا می‌کنند و به گوشه‌های مختلف دستگاه اشاره‌هایی دارند. این فرم به نوازنده این امکان را می‌دهد که مخاطب را با فضای صوتی دستگاه آشنا کند و برای شنیدن قطعات اصلی آماده سازد.
در مقابل درآمد، که به عنوان نقطه آغازین و معرفی‌کننده دستگاه یا آواز مورد نظر شناخته می‌شود، معمولاً بدون ضرب و با ریتم آزاد اجرا می‌شود و این ویژگی به آن حالت بداهه و طبیعی می‌بخشد. درآمد به صورت بداهه و توسط نوازنده یا خواننده اجرا می‌شود و غالباً به معرفی گوشه‌های مختلف دستگاه یا آواز می‌پردازد. این بخش از موسیقی می‌تواند به صورت آوازی (توسط خواننده) یا سازی (توسط نوازنده) اجرا شود. هدف از اجرای درآمد معرفی و تنظیم فضای دستگاه یا آواز است و به نوازنده یا خواننده اجازه می‌دهد تا مخاطب را با مقام‌ها و گوشه‌های مختلف دستگاه آشنا کند و فضایی مناسب برای ادامه قطعات ایجاد کند. درآمد به طور مستقیم با دستگاه یا آواز مورد نظر مرتبط است و به عنوان مقدمه‌ای برای اجرای گوشه‌های دیگر آن دستگاه عمل می‌کند. یکی از نمونه‌های برجسته درآمد در موسیقی ایرانی، درآمد شور است که به معرفی گوشه‌های مختلف دستگاه شور می‌پردازد و نقش مهمی در تنظیم فضای این دستگاه دارد.
در نهایت، پیش درآمد و درآمد هر دو اجزای مهمی از موسیقی سنتی ایرانی هستند که هر کدام نقش و کاربرد خاص خود را دارند. در حالی که پیش درآمد به عنوان قطعه‌ای ضربی و متریک برای آماده‌سازی مخاطب استفاده می‌شود، درآمد به صورت بداهه و با ریتم آزاد برای معرفی و تنظیم فضای دستگاه یا آواز مورد نظر به کار می‌رود. تفاوت‌های اصلی بین این دو فرم موسیقی در ریتم، ساختار، هدف و موقعیت در اجرا نهفته است که هر کدام به نوبه خود نقش مهمی در شکل‌دهی و اجرای موسیقی سنتی ایرانی ایفا می‌کنند.
ساختار پیش درآمد
پیش درآمد دارای ویژگی‌های خاصی است که آن را از سایر فرم‌های موسیقی ایرانی متمایز می‌کند:
- فرم متریک: پیش درآمد یک قطعه متریک است که به طور معمول بدون کلام اجرا می‌شود.
- ساخته‌شده و غیر بداهه: این قطعه به صورت از پیش ساخته شده و غیر بداهه اجرا می‌شود.
- ریتم کند: پیش درآمد معمولاً در قالب‌های ریتمیک شش چهارم یا شش هشتم کند اجرا می‌شود که به آن یک حس آرامش و روانی می‌بخشد.
- زمان‌بر: به دلیل ضرب‌آهنگ کند، پیش درآمد زمان زیادی برای اجرا نیاز دارد و برخلاف قطعاتی مانند رنگ که بشاشیت بیشتری دارند، این قطعه دارای فراز و فرود بیشتری است و در چند مقام دستگاه گردش دارد.
- آغاز با موتیف کوتاه: در ابتدای تعدادی از پیش درآمدها، یک موتیف کوتاه ریتمیک به عنوان پایه اجرا می‌شود که به نوازندگان کمک می‌کند تا ریتم قطعه را تنظیم کنند. این موتیف در گذشته به "پایه درویش" معروف بوده است.
تاریخچه و نخستین پیش درآمد
اولین پیش درآمد توسط غلامحسین درویش خان ساخته شد. این قطعه در یکی از کنسرت‌های انجمن اخوت توسط درویش خان و رکن‌الدین خان مختاری اجرا شد. در این کنسرت، مختاری پیشنهاد داد که قبل از شروع درآمد دستگاه، یک قطعه ضربی نواخته شود و مشیر همایون شهردار این فرم را "پیش درآمد" نامید. این قطعه‌ها معمولاً در ریتم و میزان‌بندی‌های ساده ساخته می‌شوند و به گوشه‌های مختلف دستگاه یا آوازی که قرار است اجرا شود، اشاره می‌کنند.
مثال‌های برجسته از پیش درآمد
- پیش درآمد همایون: ساخته رکن‌الدین خان مختاری که به قدری زیباست که اشعاری برای آن سروده شده و قسمتی از آن به صورت تصنیف خوانده شده است.
- پیش درآمد بیات اصفهان: ساخته مرتضی نی داود که با کلام حسین پژمان بختیاری به صورت تصنیف درآمده و شهرت فراگیری یافته است.
تحول و استفاده از پیش درآمد
پیش درآمدهای اولیه در قالب شش چهارم بودند و در انتهای ردیف‌های سازیک قدما قطعات متریکی قرار داشت که به رنگ مشهور بودند. این قطعات ساختاری شبیه به پیش درآمد داشتند. درویش خان و مختاری قالب سازیک شش چهارم را از آهنگسازان ناشناس قدیمی اقتباس کردند و بدعت‌های جدیدی در شیوه‌های ملودی‌پردازی ایجاد کردند. این دو هنرمند اولین آهنگسازان برجسته‌ای بودند که از نام و آثارشان آگاهیم و پیش درآمد را به یک فرم متحول و معمول تبدیل کردند.
خاطرات و اشعار مرتبط با پیش درآمد
یکی از خاطرات جذاب در ارتباط با پیش درآمد به اولین اجرای آن توسط درویش خان و مختاری برمی‌گردد. در آن زمان، مشیر همایون شهردار پیشنهاد داد که این قطعه جدید به عنوان مقدمه‌ای برای قطعات اصلی اجرا شود. این پیشنهاد با استقبال روبرو شد و به سرعت جایگاه خود را در موسیقی سنتی ایران پیدا کرد.
در یکی از اشعار مرتبط با پیش درآمد همایون، این قطعه به زیبایی توصیف شده است:
به گوشه‌ی همایون، زبانه می‌زند این نوا که ساز مختاری، به دل‌ها شعله می‌زند این نوا
این شعر نشان‌دهنده تاثیر عمیق پیش درآمد بر شنوندگان و نقش آن در ایجاد حس و حال موسیقی دستگاهی است.
تاثیرات اجتماعی و فرهنگی
پیش درآمدها نقش مهمی در آماده‌سازی مخاطب برای شنیدن دستگاه‌ها و آوازهای اصلی دارند و به عنوان یکی از اجزای مهم موسیقی سنتی ایرانی شناخته می‌شوند. در دوران پس از انقلاب اسلامی، اجرای پیش درآمدها به دلیل سیاست‌های جدید موسیقی کاهش یافت و تنها آهنگ‌های باکلام با عنوان "سرود" از رادیو و تلویزیون پخش می‌شدند. این دوره باعث شد که بسیاری از استادان موسیقی ایرانی از فعالیت باز بمانند. با این حال، پس از سال‌های ۱۳۵۷ و باز شدن فضا برای اجرای موسیقی، گونه‌هایی مانند پیش درآمد و رنگ جایگاه پیشین خود را از دست دادند و کمتر در کنسرت‌ها و آلبوم‌ها به کار می‌روند.
پیش درآمدها به عنوان بخشی از میراث فرهنگی ایران، نه تنها نشان‌دهنده تاریخ موسیقی ایرانی هستند بلکه نشان‌دهنده تغییرات اجتماعی و فرهنگی در طول زمان نیز می‌باشند. این قطعات همچنان به عنوان یکی از اجزای اساسی و تاثیرگذار در موسیقی سنتی ایران مورد توجه قرار دارند و نقش مهمی در انتقال احساسات و تجربیات نوازندگان به مخاطبان ایفا می‌کنند.