کوک کمانچه زیر بنای اصلی اجرای موسیقی است و اساس هر ساز موسیقی، خصوصاً کمانچه، بر این پایه شکل می‌گیرد. ساختار موسیقی با توجه به کوک ساز تنظیم می‌شود، لذا توجه به نحوه کوک کمانچه بسیار حائز اهمیت است.
اصول اولیه کوک کمانچه
کوک کمانچه، یعنی تنظیم فاصله بین سیم‌ها به گونه‌ای که نت‌های تولید شده دقیق و دلنشین باشند. کوک کردن بیشتر در مورد سازهای زهی همچون ویولن و کمانچه انجام می‌شود. در موسیقی ایرانی، نسبت فاصله بین سیم‌ها در دستگاه‌های مختلف موسیقی تغییر می‌کند.
تاریخچه کوک کمانچه
در گذشته، کوک استاندارد کمانچه به صورت دو/ سل/ دو/ سل بوده است. اما با ورود ویولن به ایران، کوک کمانچه به می/ لا/ ر/ سل تغییر یافت، که این کوک مشابه کوک ویولن است.
انواع کوک‌های کمانچه
- می - لا – ر – سل: کوک اصلی و رایج برای اکثر دستگاه‌های موسیقی ایرانی.
- رِ – لا – رِ – سل: برای دستگاه نوا.
- می - لا - رِ – لا: برای دستگاه ماهور.
- می - لا - می – لا: برای دستگاه‌های همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست‌پنجگاه.
- ر - لا - ر – لا: برای کوک لری.
مبانی کوک کمانچه
مبنای کوک جهانی به این صورت است که نت لا روی فرکانس 440 هرتز تنظیم می‌شود و سایر نت‌ها بر اساس این نت کوک می‌شوند.
روش‌های کوک کردن کمانچه
استفاده از گوشی‌های ساز
در بالای هر کمانچه، گوشی‌هایی برای تنظیم کوک قرار دارد. این گوشی‌ها معمولاً از جنس چوب، پلاستیک یا فلز ساخته می‌شوند. با چرخاندن گوشی‌ها به سمت عقربه‌های ساعت، کوک ساز بالاتر و با چرخاندن در جهت خلاف عقربه‌های ساعت، کوک ساز پایین‌تر می‌آید.
استفاده از تیونر
تیونر دستگاهی است که برای تشخیص کوک صحیح و غلط ساز به کار می‌رود. این دستگاه در انواع مختلف موجود است و دقیق‌ترین روش کوک کردن کمانچه است. همچنین اپلیکیشن‌های تیونر نیز برای موبایل و تبلت‌ها موجود هستند که می‌توانند در کوک کردن ساز کمک کنند. نت‌های لاتین به صورت زیر است:
- نت فا = F
- نت لا = A
- نت سل = G
- نت می = E
- نت ر = D
- نت سی = B
- نت دو = C
مراحل کوک کردن با تیونر
- آماده کردن تیونر: تیونر را در حالت آماده به کار قرار دهید.
- کشیدن آرشه: آرشه را روی سیم مورد نظر بکشید و منتظر نمایش حروف لاتین روی تیونر باشید.
- تنظیم گوشی‌ها: با توجه به تیونر، گوشی‌ها را به سمت مناسب بچرخانید (سفت‌تر یا شل‌تر).
- نمایش رنگ: اگر کوک سیم درست باشد، تیونر رنگ سبز نشان می‌دهد و اگر غلط باشد، رنگ قرمز نمایش می‌دهد.
- تنظیم نهایی: با توجه به اعداد تیونر، سیم‌ها را سفت یا شل کنید تا عقربه تیونر روی عدد صفر قرار گیرد.
نکات مهم در کوک کردن کمانچه
- گوشی‌ها را به آرامی بچرخانید تا سیم‌ها پاره نشوند.
- از تغییرات دمایی شدید خودداری کنید تا کوک ساز به هم نریزد.
- همیشه کوک کردن را از سیم‌های وسط شروع کنید تا تعادل در کوک حفظ شود.
معیارهای مختلف کوک در دستگاه‌های ایرانی
- در دستگاه‌های مانند چهارگاه و ماهور، فاصله سیم‌ها باید یک فاصله چهارم و یک فاصله پنجم باشد.
- در دستگاه‌هایی مانند شور و سه گاه، ابتدا یک فاصله پنجم و سپس یک فاصله چهارم مورد نیاز است.
- در دستگاه‌هایی مانند نوا و همایون، دو فاصله چهارم پشت سر هم مورد نیاز است.
کوک کردن صحیح کمانچه نیازمند دقت و صبر است. با تمرین و توجه به جزئیات، می‌توان کوکی صحیح و صدایی دلنشین از این ساز زیبا به دست آورد.
