باغلاما یکی از سازهای قدیمی و مهم در فرهنگ موسیقی ترکیه و منطقه بالکان است. تاریخچه این ساز به دوران باستان برمی‌گردد و ریشه‌های آن به سازهای اولیه‌ای چون تنبور و چگور در آسیای میانه می‌رسد. این سازها که در آغاز ساده و ابتدایی بودند، در طول زمان و با تعاملات فرهنگی و جغرافیایی دچار تغییرات و تحولات بسیاری شدند.
دوران عثمانی
در دوران امپراتوری عثمانی، باغلاما به یکی از سازهای مهم دربار و موسیقی محلی تبدیل شد. این دوره، یکی از مهم‌ترین مقاطع در تاریخ تکامل باغلاما به شمار می‌رود. در این زمان، باغلاما با شکل‌ها و اندازه‌های مختلف ساخته می‌شد و در مراسمات رسمی و غیررسمی نقش اساسی ایفا می‌کرد. نوازندگان حرفه‌ای و آماتور در سراسر امپراتوری از این ساز استفاده می‌کردند و به دلیل قابلیت‌های بالای این ساز در اجرای موسیقی‌های متنوع، باغلاما جایگاه ویژه‌ای در موسیقی عثمانی پیدا کرد.
اجزای ساز باغلاما و تغییرات ساختاری (مورفولوژیک) در دوران مدرن
با آغاز قرن بیستم و به ویژه در دهه‌ی 1930 میلادی، باغلاما دستخوش تغییرات ساختاری قابل توجهی شد. این تغییرات به منظور بهبود کیفیت صدا و افزایش قابلیت‌های اجرایی این ساز صورت گرفت. از مهم‌ترین تغییرات می‌توان موارد زیر اشاره کرد:
تغییرات در کاسه‌ی ساز؛
کاسه‌ی باغلاما، که نقش مهمی در صدای تولیدی دارد، به شکل گلابی و از چوب درختان مختلفی مانند توت و گردو ساخته می‌شود. این چوب‌ها به دلیل خواص آکوستیکی خاص خود، به تولید صدایی گرم و عمیق کمک می‌کنند. در گذشته، کاسه‌ی باغلاما کوچکتر و عمیق‌تر بود. اما در دهه‌ی 1930 میلادی، تغییراتی در ابعاد و طراحی کاسه ایجاد شد:
بزرگتر شدن کاسه: کاسه‌های بزرگتر و پهن‌تر شدند تا حجم صدای بیشتری تولید کنند. این تغییر باعث افزایش رزونانس و تولید صدای عمیق‌تر و پرطنین‌تر شد.
جنس چوب کاسه: استفاده از چوب‌های مختلف مانند توت و گردو که دارای خواص آکوستیکی بهتری هستند، به بهبود کیفیت صدای ساز کمک کرد.
تغییرات در صفحه‌ی رویی؛
صفحه‌ی رویی باغلاما تأثیر زیادی بر کیفیت صدای ساز دارد. تغییرات این قسمتِ ساز شامل موارد زیر می‌شود:
از چند تکه به تَک تکه: صفحه‌ی رویی که قبلاً از چند تکه‌ی خمیده ساخته می‌شد، به حالت صاف و تک تکه تغییر یافت. این تغییر به منظور بهبود انتقال ارتعاشات سیم‌ها به کاسه و بهبود کیفیت صدای تولید شده انجام شد.
جنس صفحه‌ی رویی:
چوب‌هایی مانند صنوبر و سرو برای ساخت صفحه‌ی رویی استفاده می‌شوند که تاثیر بسزایی بر صدای ساز دارند.
خمیده شدن سرپنجه:
سرپنجه کمی به عقب خم شد تا سیم‌ها بهتر تحت کشش قرار بگیرند و کوک ساز پایدارتر شود. این تغییرات همچنین به نوازندگان کمک کرد تا راحت‌تر بتوانند ساز را کوک کنند و به صدای مطلوب دست یابند.
تغییرات در سیم‌ها؛
سیم‌های باغلاما معمولاً از جنس فلز و به صورت جفت بسته می‌شوند. این سیم‌ها به تولید صدایی زنگدار و پرطنین کمک می‌کنند.
جنس سیم‌ها:
در گذشته، سیم‌های باغلاما از جنس نایلون یا روده‌ی حیوانات ساخته می‌شدند. اما با پیشرفت تکنولوژی، سیم‌های فلزی جایگزین شدند. سیم‌های فلزی باعث تولید صدایی زنگدارتر و پرطنین‌تر شدند و به نوازندگان امکان دادند تا تکنیک‌های مختلفی را اجرا کنند.
تغییرات در پرده‌ها؛
جنس پرده‌ها: پرده‌ها از روده‌ی حیوانات یا مواد مصنوعی ساخته می‌شوند و به صورت متحرک بسته می‌شوند. این تغییرات به نوازندگان امکان می‌دهد تا نغمه‌های مختلف را با دقت بیشتری اجرا کنند و صدای بهتری تولید کنند.
تغییرات در دسته‌ی ساز؛
دسته‌ی باغلاما بلند و باریک است و پرده‌های آن به صورت متحرک بسته می‌شوند. این پرده‌ها از روده‌ی حیوانات یا مواد مصنوعی ساخته می‌شوند و امکان نواختن نغمه‌های مختلف را فراهم می‌کنند.
ابعاد دسته:
دسته‌های بلندتر و باریک‌تر شدند تا نوازندگان بتوانند با راحتی بیشتری ساز را در دست بگیرند و اجرا کنند. این تغییرات به بهبود تکنیک‌های نواختن و افزایش دقت در اجرای قطعات مختلف کمک کرده است.
جنس دسته:
استفاده از چوب‌های مختلف و مقاوم برای ساخت دسته، باعث افزایش دوام و پایداری ساز شده است.
تغییرات در پل‌ها (طراحی و جنس)؛
پل‌های باغلاما نقش مهمی در انتقال ارتعاشات سیم‌ها به کاسه‌ی ساز دارند و تأثیر زیادی بر کیفیت صدای نهایی دارند و نیز نقش مهمی در تغییرات مورفولوژیک داشته‌اند. پل‌های باغلاما که در گذشته از چوب‌های ساده ساخته می‌شدند، به مرور زمان با طراحی‌های دقیق‌تر و استفاده از مواد بهتر بهبود یافته‌اند. این تغییرات به انتقال بهتر ارتعاشات سیم‌ها به کاسه کمک کرده و کیفیت صدای تولیدی را افزایش داده است.
تغییرات مورفولوژیک در باغلاما نشان‌دهنده‌ی تکامل این ساز در طول زمان است. این تغییرات باعث بهبود کیفیت صدای تولیدی، افزایش کارایی و تطابق بیشتر با نیازهای نوازندگان شده‌اند. باغلاما با این تغییرات، به یکی از سازهای مهم و محبوب در موسیقی ترکیه و سایر کشورها تبدیل شده است و همچنان در حال تکامل و پیشرفت است.
کوک‌ها و سبک‌های مختلف نواختن باغلاما
باغلاما دارای کوک‌های متنوعی است که هر یک برای سبک خاصی از موسیقی مناسب است. از جمله کوک‌های معروف می‌توان به:
کوک باغلاما دوپره: این کوک یکی از رایج‌ترین کوک‌های باغلاما است و برای اجرای موسیقی سنتی ترکی مناسب است.
کوک کاراچالی: این کوک برای اجرای موسیقی محلی و فولکلوریک ترکی استفاده می‌شود و صدایی خاص و منحصر به فرد تولید می‌کند.
تفاوت باغلاما با دیگر سازها
باغلاما با سازهای مشابه مانند دیوان و چگور تفاوت‌هایی دارد. دیوان بزرگتر و سنگین‌تر از باغلاما است و صدای بلندتری تولید می‌کند. چگور نیز دارای شکلی مشابه باغلاما است اما تفاوت‌های جزئی در ساختار و تعداد سیم‌ها دارد. این تفاوت‌ها باعث می‌شوند هر یک از این سازها صدای منحصر به فرد خود را داشته باشند و برای سبک‌های مختلف موسیقی مناسب باشند.
نحوه نواختن باغلاما
نواختن باغلاما به تکنیک‌های مختلفی نیاز دارد. نوازندگان معمولاً با استفاده از مضراب یا انگشتان دست به سیم‌ها ضربه می‌زنند. تغییر پرده‌ها و استفاده از دست چپ برای تولید نغمه‌های مختلف از تکنیک‌های مهم در نواختن این ساز است. همچنین، تکنیک‌های مختلفی مانند کشیدن و کوبیدن سیم‌ها برای تولید نغمه‌های خاص و منحصر به فرد استفاده می‌شوند.
انواع مختلف باغلاما
باغلاما دارای انواع مختلفی است که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند. از جمله این انواع می‌توان به:
جورا باغلاما Cura: این نوع باغلاما کوچکتر از باغلامای معمولی است و صدای زیرتری تولید می‌کند.
باغلامای دسته کوتاه Kısa Sap Bağlama: این نوع باغلاما دارای دسته‌ی کوتاه‌تری است و برای نواختن قطعات سریع و پیچیده مناسب است.
باغلامای دسته بلند Uzun Sap Bağlama: این نوع باغلاما دارای دسته‌ی بلندتری است و برای اجرای قطعات آرام و ملودیک مناسب است.
تنبورا (تانبورا باغلاما) Tanbura: این نوع باغلاما دارای کاسه‌ی بزرگتری است و صدایی عمیق‌تر و پرطنین‌تر تولید می‌کند.
دیوان سازی Divan Sazı (ساز دیوان): دیوان سازی بزرگترین نوع باغلاما است و صدای بسیار بلند و قدرتمندی تولید می‌کند.
میدان سازی Meydan Sazı (ساز میدان): این نوع باغلاما برای نواختن در فضای باز و جمع‌های بزرگ مناسب است و صدایی بلند و رساتر تولید می‌کند.
باغلاما یونانی Bouzouki
اساتید معروف باغلاما
اساتید معروف باغلاما نقش مهمی در معرفی و توسعه این ساز داشته‌اند. از جمله این اساتید می‌توان به:
عارف ساق: یکی از معروف‌ترین نوازندگان باغلاما که با تکنیک‌های منحصر به فرد و اجراهای خلاقانه‌اش شناخته می‌شود.
موسی اَر اوغلو: نوازنده‌ای که با تکنیک‌های پیچیده و مهارت بالا در نواختن باغلاما شناخته شده است.
اردال ارزنجان: یکی از نوازندگان برجسته باغلاما که با اجراهای متنوع و خلاقانه‌اش به شهرت رسیده است.
سخن آخر
باغلاما یکی از سازهای مهم و پرطرفدار در موسیقی ترکیه و سایر کشورها است. این ساز با تاریخچه طولانی، تغییرات مورفولوژیک، اجزا و کوک‌های متنوع، و اساتید معروف، جایگاه ویژه‌ای در موسیقی مردمی و کلاسیک ترکیه دارد. باغلاما همچنان در حال تکامل است و تکنیک‌های نواختن و ساختار آن همچنان دستخوش تغییرات می‌شوند. این ساز نه تنها در موسیقی ترکیه بلکه در سایر فرهنگ‌ها نیز تأثیرگذار بوده و به یکی از نمادهای موسیقی مردمی تبدیل شده است.